Het is David tegen Goliath in de Bommelerwaard. Stichting Veiliger Zaltbommel, een burgerinitiatief, vecht al jaren tegen de chemische fabriek Sachem Europe, net buiten het Gelderse vestingstadje. Tot gisteren zonder veel resultaat.

Sachem is „een majeur risicobedrijf” volgens criteria van de rijksoverheid. Dat komt door de gevaarlijke stoffen die er liggen. Reden genoeg om de fabriek te verplaatsen, vindt de stichting. Maar de fabriek blijft staan, door een akkoord dat Sachem eind 2012 sloot met de gemeente Zaltbommel en de provincie Gelderland.

De fabriek (80 werknemers), onderdeel van een Amerikaans concern, is ingeklemd door de spoorlijn Utrecht-Den Bosch en de autoweg A2. In de loop van de jaren zijn in de omgeving kantoren gebouwd. Ook heeft de gemeente een nieuwe woonwijk nabij de fabriek gepland.

Die woonwijk, De Waluwe, mocht er in 2009 niet komen van de Raad van State zolang er geen geurmaatregelen bij Sachem waren getroffen. Wethouder Adri Bragt (ruimte en wonen, ChristenUnie): „Het was planologisch niet goed geregeld.”

Ook de milieu-inspectie had kritiek. Die schreef de gemeente in 2011 dat rond de fabriek „een ongewenste saneringssituatie” bestond. Die had in 2010 opgelost moeten zijn. Maar dat was niet gebeurd en dat was in „strijd” met de veiligheidsregels.

Ondanks een ambtelijk advies de verplaatsing (kosten 20 tot 40 miljoen euro) te onderzoeken, zetten gemeente en provincie in op het behoud van Sachem in Zaltbommel. Bragt: „Verplaatsing had behoorlijk wat gemeenschapsgeld gekost.”

Het was bovendien niet nodig, vindt Sachem-directeur Frank Groenen. „We kunnen goed opereren in deze setting.”

Koehandel

Veiliger Zaltbommel noemt het akkoord tussen gemeente, provincie en Sachem uit 2012 „koehandel”. De twee overheden en het bedrijf regelden dat woonhuizen en een kantoor in de risicocontour rond de fabriek werden opgekocht. Ze deelden de kosten daarvan. Sachem zou geurmaatregelen nemen, zodat er geen belemmering was voor de bouw van woonwijk De Waluwe.

Sachem werd ook verplicht voor het verladen van de gevaarlijke stoffen mechanische losarmen te plaatsen. Dan hoefde niet meer met slangen gewerkt te worden. Op het terrein ligt onder meer 100 ton epichloorhydrine, een kankerverwekkende vloeistof. Bij verbranding ervan komen giftige waterstofchloride- en chloordampen vrij.

De losarmen maken de boel veiliger, zegt voorzitter Ad van Kooten van Veiliger Zaltbommel. „Maar in de overeenkomst staat dat Sachem niet hoeft te investeren in die losarmen als het bedrijf niet opnieuw een vergunning krijgt om jaarlijks 1,8 miljoen kubieke meter grondwater op te pompen. Sachem koelt zijn chemische processen met dat water, de goedkoopste manier. Volgens moderne inzichten, ook van de provincie, is het echter ongewenst dat kostbaar grondwater voor industriële koeling gebruikt wordt. Het alternatief is investeren in een koelinstallatie en dat wil het bedrijf liever niet.”

Als Sachems vergunning om grondwater te onttrekken niet zou worden verlengd, hoefde het bedrijf dus niet te investeren in losarmen. Van Kooten: „Dat is koehandel. Maar het kan nog gekker. Ze spraken ook af dat als er géén watervergunning komt, gemeente en provincie drie ton meebetalen aan de geurmaatregelen die Sachem moet nemen.”

Wethouder Bragt wist niet dat de losarmen gekoppeld waren aan de watervergunning, zegt hij. „Wat het meebetalen aan de geurmaatregelen betreft, heeft de gemeente wel een belang. Wij willen immers die woonwijk bouwen.”

Sachem-directeur Groenen vindt de overeenkomst „een knappe prestatie”. „Ons gemeenschappelijk doel is een duurzame inpassing van de fabriek in de omgeving.”

Veel gevaarlijke stoffen

Waterschap Rivierenland verleende in 2013 de vergunning om grondwater op te pompen. Veiliger Zaltbommel stapte daarop naar de Raad van State om te voorkomen dat dit water voor industriële koeling wordt gebruikt. Woensdag gaf de Raad van State de stichting gelijk. Gezien de grote hoeveelheid grondwater (jaarlijks twaalf keer meer dan de Waterwet toestaat) had niet het waterschap, maar de provincie over de vergunningaanvraag moeten beslissen. De procedure moet opnieuw.

Zo sleept de zaak en blijft het gevaar bestaan, vindt Van Kooten: „Er liggen veel chemische stoffen. Als het een vuurwerkfabriek was, zou dat nooit geaccepteerd worden.”

Omdat Sachem met veel gevaarlijke stoffen werkt, valt het bedrijf onder het Besluit risico’s zware ongevallen (Brzo). Nederland telt 400 Brzo-bedrijven. Zij worden elk jaar gecontroleerd. Uit deze controles blijkt dat Sachem niet aan alle veiligheidseisen voldoet.

In 2014 en 2105 noteerden inspecteurs van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid vijf overtredingen. Daarbij werd vastgesteld dat het Sachem „aan voldoende zelfkritisch vermogen”ontbreekt. Het bedrijf had onder meer de veiligheidsrisico’s van zware ongevallen voor een reactor „onvoldoende in beeld”. Directeur Groenen zegt „meer dan de benodigde aandacht” te hebben voor veiligheid. „Er lopen programma’s. De losarmen zijn er al.”

‘Ik begrijp er niks van’

De gemeenteraad steunt tot nu toe het beleid. Van Kooten: „Maar raadsleden gaven toe de veiligheidsrisico’s niet goed te kunnen inschatten. Een van hen zei tijdens de raadsvergadering: ‘Ik begrijp er eigenlijk niks van.’ Men leunt vooral op de deskundigenrapporten van het bedrijf.”

Vraag is hoe realistisch de wens nog is om de fabriek te verplaatsen. Hoe meer kosten worden gemaakt, hoe onrealistischer het wordt, geeft Van Kooten toe. Maar hij houdt hoop. „Eerder is ook een ijzergieterij verplaatst, waarbij de kosten gedeeld zijn tussen de overheden.”

Maken inwoners van Zaltbommel zich er eigenlijk druk over? Van Kooten: „Nauwelijks. Dat heeft te maken met het uitgekiende pr-beleid van Sachem. Het halve stadje wordt gesponsord. Van de tennisvereniging tot de wielerclub.”